صاحب الزنج (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)علی بن محمد بن عبدالرحیم بصری ورزنینی (م ۲۷۰ق)، مشهور به صاحب الزنج، ستاره‌شناس، شاعر و رهبر قیام زنگیان علیه عباسیان در قرن سوم هجری قمری بود. قیام او پانزده سال ادامه داشت تا اینکه در سال ۲۷۰ق توسط لشکر موفق عباسی کشته شد. او نسب خود را علوی می‌خواند ولی بیشتر نسب‌شناسان بر نسب وی طعن وارد کرده و وی را علوی نمی‌دانند. ۱ - معرفی اجمالیعلی بن محمد بن عبدالرحیم عبدی بصری ورزنینی، صاحب زنج، در ورزنین، از روستاهای شهر ری به دنیا آمد و رشد یافت. [۱]
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص۵۶۸.
منابع او را فردی شجاع، مکّار، ستاره‌شناس و نیز فاضل، بلیغ و شاعر دانسته‌اند. صاحب زنج ابتدا به بعضی از اطرافیان منتصر (خلافت ۲۴۷-۲۴۸ق) متصل بود و ایشان را مدح کرده و صله می‌ستاند.۲ - جمع‌آوری نیروسال ۲۴۹ق از سامرا به بحرین رفت و ادعا کرد که وی علی بن عبدالله بن محمد بن فضل بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) است و در منطقه هجر، ناحیه‌ای در بحرین مردم را به خود فرا خواند و عده بسیاری را به دور خود جمع نمود. در سال ۲۵۴ق به بصره رفت و افرادی چون علی بن ابان مهلّبی به وی گرویدند و چون پسر، همسر و کنیزش در بصره گرفتار شده و به زندان افتادند، با تنی چند به بغداد رفت و یک سال در آنجا اقامت گزید و پس از آنکه حاکم بصره، محمد بن رجاء عزل شد و تمامی زندانیان رهایی یافتند، وی دوباره به بصره بازگشت و عده زیادی به دورش گرد آمدند. ۳ - شروع قیامدر شوال سال ۲۵۵ق وی در فرات بصره خروج کرد و خود را علی بن محمد بن احمد بن عیسی بن زید بن علی (علیه‌السّلام) بن حسین (علیه‌السّلام) بن علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) خواند، ولی برخی وی را علی بن محمد بن عبدالرحیم دانسته و نسبش را به قبیله عبدقیس می‌رسانند و مادرش را دختر علی بن رحیب بن محمد از قبیله بنی اسد بن خزیمه ذکر نموده‌اند. خروج صاحب زنج در زمان مهتدی (خلافت ۲۵۵-۲۵۶ق) بود، اما به سال ۲۵۷ق به بصره غلبه کرده و امور آن شهر را به دست گرفت. وی هم رای با ازارقه، شاخه‌ای از خوارج بوده و همه گناهان را شرک می‌دانست ولیکن خود به احدی رحم نمی‌کرد و همه را به قتل می‌رسانید. صاحب زنج در جنگ‌های زیادی که نمود، به مناطقی چون ابله، آبادان، اهواز و واسط تسلط یافت. وی شهری به نام مختاره ساخت و سال‌ها در آن مقاومت نمود. ۴ - قتلسرانجام پس از پانزده سال جنگ و خونریزی، در سال ۲۷۰ق این شهر به دست لشکریان موفق عباسی محاصره شد. وی با امان دادن به برخی از نیروهای صاحب زنج، در شهر نفوذ کرد و بر صاحب زنج دست یافته و او را به قتل رسانید. ۵ - نسبگفته شده که امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) صاحب زنج را از خودشان ندانسته‌اند. ابوالحسن عیسی بن علوی به نقل از محمد بن حسن بن احمد بن ولید می‌گوید که صاحب زنج از علویان است، هرچند علویان و شیعه بر وجه تقیّه او را از خود دور می‌دارند. بیشتر نسب‌شناسان بر نسب وی طعن وارد کرده‌اند. [۷]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، ج۹، ص۱۳۰۱۰.
۶ - تالیف وقایعاول کسی که وقایع صاحب زنج را تالیف نمود، محمد بن حسن بن سهل برادرزاده فضل بن سهل وزیر مامون عباسی (خلافت ۱۹۸-۲۱۸ق) بود. [۸]
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص۵۶۸.
صاحب زنج دیوان شعری دارد که به نام دیوان مفرد هم ذکر شده و احمد جاسم نجدی آن را جمع کرده است. [۱۲]
ذهبی، محمد بن احمد، العبر، ج۱، ص۳۸۷.
[۱۳]
ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، ص۱۴۹.
۷ - پانویس
۸ - منبع• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۵۴۳-۵۴۴، برگرفته از مقاله «علی ورزنینی». رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 270 (قمری) | رهبران قیام | شاعران عراق قرن 3 (هجری) | شخصیت‌های قرن 3 (قمری) | منجمان قرن 3 (قمری) | مولفان قرن سوم
|